Нема Шенген, нема европски проект

Иднината на Шенген зоната за слободно движење повторно е доведена во прашање со одлуката на Полска и Чешка да воведат гранични контроли со Словачка. По нив следеше Австрија, која најави засилени контроли на своите гранични „точки“ со истата земја.

Романија гледа на оваа ситуација со загриженост и одредена фрустрација бидејќи чекаше повеќе од една и пол деценија да биде пречекана во Шенген, за кое време направи се што е потребно за да ја зајакне својата гранична безбедност. Падот на Шенген започна во 2015 година со повторното воведување на контролите на внатрешните граници во шест земји во услови на миграциска криза. Следниот удар за Шенген – чиј основен принцип е слободата на движење – дојде во пандемијата, при што многу земји-членки постојано го ограничуваа во име на јавното здравје. Дебатите за потребата од реформи во Шенген, кои беа отворени пред речиси една деценија, практично не доведоа до никакви резултати, а неодамнешните настани само ја поттикнуваат реториката на некои земји, како Австрија, која тврди дека Шенген не е функционален (и, како заклучок , нема оправдување за негово проширување). Но, нефункционалниот, кревок Шенген го загрозува самото постоење на европскиот проект, предупреди во 2019 година Тања Фајон, поранешна европратеничка на S&D, сега министерка за надворешни работи на Словенија.

Во пресрет на парламентарните избори, Полска неодамна најави привремени контроли на границата со Словачка, наведувајќи ги стравувањата дека приливот на мигранти може да ја заземе земјата. Во реалноста, мерката доаѓа во време на неодамнешниот скандал со корупцијата во нејзините конзулати, кои, наводно, им дале стотици илјади нелегални визи на граѓани од Африка, Блискиот Исток и Азија. Интерпретирано од аналитичарите како изјава на сила од страна на владите кои сакаат да покажат дека се строги кон миграцијата, повторното воведување на граничните контроли се чини, за извршната власт во Варшава во моментот, како обид да се ублажат ефектите од визниот скандал. Во исто време, прашањето за миграцијата е во срцето на полската изборна кампања. На денот на гласањето, од Полјаците се бара да гласаат на референдум за тоа дали да се прифатат или не преселените мигранти од другите земји на ЕУ.

Само годинава 71.000 илегални премини во Германија

По Полска следеше Чешка, која веднаш објави дека „во координација“ со соседите ќе ја преземе истата мерка. Следеше владата на австрискиот канцелар Карл Нехамер, која рече дека Австрија ќе ја засили контролата на границата со Словачка за да ги одврати шверцерите на мигранти пред да ја променат рутата. Претходно и Германија презеде слична мерка, објавена ден пред состанокот на Советот на ЈХА, на кој на дневен ред беше миграцијата. Ова доаѓа откако германската федерална полиција пријавила 71.000 нелегални гранични премини од почетокот на годината.

Проблемите на Полска со илегалните имигранти се непобитни. Пред речиси една година, во ноември 2022 година, Полска објави дека ќе ја забарикадира својата граница со руската енклава Калининград со бодликава жица за да ги држи мигрантите подалеку и да им даде на локалното население чувство на сигурност. Речиси во исто време, Бугарија најави слична мерка. Оградата од бодликава жица долга 33 километри требаше да биде изградена за неколку месеци на границата со Турција. Потоа, во декември 2022 година, Австрија, која во тоа време бележеше зголемување на бројот на мигранти и баратели на азил, побара од Европската унија да одвои дополнителни средства – 2 милијарди евра – за подигнување на такви бодликава жица на надворешните граници на ЕУ.

Границата меѓу Србија и Унгарија, една од најфреквентните копнени патишта за мигрантите

И Унгарија има проблеми со илегалните мигранти. Унгарскиот премиер Виктор Орбан, кој во 2015 година исто така градеше огради од бодликава жица и со прст вперуваше кон Романија, неодамна призна дека проблемите доаѓаат од границата на Унгарија со Србија. И тоа не на рута која ја вклучува Романија, како што тврди австрискиот канцелар Нехамер. А на границата на Унгарија со Србија се води вистинска „војна“, меѓу шверцерите на мигранти и унгарската полиција, во која се користи огнено оружје, тврди Орбан.

Од 2015 година, шест земји – Австрија, Данска, Франција, Германија, Норвешка и Шведска – воведоа внатрешни контроли на границите на Шенген поради „исклучителни околности“. Иако ова требаше да биде привремена мерка, која може да се продолжи за најмногу две години, оттогаш и до сега, владите на овие држави искористија различни правни причини, искористувајќи ја „сивата зона“ во шенгенскиот закон, со далеку надминувајќи го овој рок. Виновна беше и пандемијата „Ковид“, која им овозможи на сите земји-членки да поттикнат привремени гранични контроли за да го заштитат здравјето на населението.

Во 2018-2019 година, за време на дебатите за измена на шенгенското законодавство, ставот на Европскиот парламент беше да го ограничи правото на државите да воведат такви гранични контроли со јасно дефинирање на околностите во кои може да се преземе оваа мерка и со намалување на периодите во кои таа може да работи.

Тогашниот известувач на Комитетот за ЛИБЕ, словенечката европратеничка Тоја Фајон, рече дека во новиот Шенгенски граничен кодекс потребно е да се вклучат многу јасни услови за тоа кога земјите можат привремено да воведат гранични контроли. Според Фајон, граничните контроли треба да се гледаат како последно средство, а вонредни ситуации во кои би требало да се воведат би биле спортски настани или големи миграциски текови. Во спротивно, рече таа, самата суштина на Шенген е загрозена, бидејќи „без Шенген нема европски проект“.

Според Шенгенскиот кодекс, земјите-членки во моментов имаат право повторно да воведат привремени контроли во случај на сериозни и вистински закани за јавната политика или внатрешната безбедност. По пандемијата на Ковид во 2021 година, Европската комисија излезе со нацрт-ревизија на Шенген-кодексот за да се осигура дека повторното воведување на внатрешните контроли останува мерка на последна мерка и да се поттикне употребата на алтернативни мерки, како што се насочени полициски проверки и подобрени полициска соработка. Сепак, извештајот на Комитетот за граѓански слободи на Европскиот парламент (ЛИБЕ) за реформата на правото на Заедницата за областа на слободното движење беше извештај во сосема поинаква насока. Односно, според документот, Шенген зоната повеќе нема да биде слободна како што беше пред пандемијата. Новите правила се дизајнирани да им овозможат на земјите-членки да воведат гранични контроли во одредени временски периоди кога сметаат дека е неопходно поради различни добри причини. Меѓутоа, овие прописи ја поткопуваат самата основа на Шенген зоната, имено слободата на движење. Вреди да се напомене дека европратениците сакаат некои од концептите поврзани со миграцијата во предлогот на Комисијата да бидат отстранети од шенгенското законодавство, тврдејќи дека тие припаѓаат на посебен закон за азил. Преговорите за оваа реформа сепак се блокирани во Советот на Европската унија. Ова е и покрај фактот што реформата на Шенген беше еден од приоритетите на француското претседателство со Советот на ЕУ во првата половина на 2022 година, што го најави лидерот на Елисеј, Емануел Макрон. Тој би сакал да „постави политичко управување со Шенген“, со редовни состаноци на одговорните европски министри, за да може „да се зајакне граничната контрола“. За време на овие состаноци, министрите на ЕУ можеа, доколку сметаат дека е потребно, да предложат создавање механизми за итна поддршка во кризна ситуација на границата на земја-членка.

Овие механизми за поддршка „мора да можат да сметаат на поддршката на Фронтекс, но и на солидарноста на земјите-членки со полицијата и жандармите“, рече Макрон.

Сè на сè, за Романија, актуелната ситуација – во која довербата во функционалноста на Шенген е сè пониска, а мерките за воведување гранични контроли ја нагризуваат нејзината основна основа – носи надеж. Понатамошното проширување за да ги вклучи Романија и Бугарија, сепак, може да се случи во контекст во кој може да се изврши притисок врз Австрија и Холандија да го прифатат проширувањето на Шенген зоната токму со цел да се покаже дека работите одат добро, дека Шенген работи. и има иднина во рамките на Европската Унија.