Уставната иднина на Ирска

Конфликтите, дебатите и договорите во врска со уставната иднина на островот Ирска се постојана и дефинирачка карактеристика на ирскиот и британскиот политички дискурс во поголемиот дел од минатиот век. Овие дискусии ја обликуваа не само внатрешната политика на островот, туку и пошироките односи меѓу Ирска, Обединетото Кралство и, во последниве децении, Европската унија. Прашањата околу уставниот статус на Северна Ирска, сепак, повторно се појавија со особена сила по мнозинската одлука на народот на Обединетото Кралство да се повлече од членството во Европската унија како резултат на референдумот за Брегзит одржан во 2016 година. Одлуката, со нејзините длабоки геополитички последици, ги реактивираше старите тензии, истовремено воведувајќи нови и многу сложени предизвици. Тоа е одлука која продолжи да одекнува низ политичките и општествените предели, како на островот Ирска, така и пошироко. Навистина, во Ирска, како и меѓу меѓународните набљудувачи е широко прифатено дека Брегзит, заедно со ескалацијата на демографските промени и промената на политичкиот пејзаж од двете страни на границата, создаде обновен чувство на итност околу прашањето за уставните промени. Ова чувство на итност не е само теоретско или шпекулативно; тој е длабоко вкоренет во еволуирачката реалност на владеењето, идентитетот и националната припадност што Брегзит ги откри. Итноста на овие прашања беше драматично нагласена низ Ирска, Обединетото Кралство и пошироката Европска унија кога стана сè поочигледно дека исходот од референдумот за Брегзит ќе доведе до ситуација кога тешко стекнатите придобивки од „Белфастскиот договор“ од 1998 година. попознат како Договор од Велики петок (GFA), беа изложени на ризик да бидат поткопани. Овие придобивки, постигнати со децениски макотрпни преговори и жртви, беа особено загрозени од изгледите за таканаречената „тврда граница“ што ќе ги раздели двете јурисдикции на островот Ирска. За многумина, оваа можност беше повеќе од само логистички или технички предизвик; симболизираше потенцијална регресија во време на длабока поделба и конфликт. Договорот од Велики петок, потпишан во 1998 година по три децении безмилосен и крвав конфликт на островот, претставува значајно достигнување во решавањето конфликти и демократското владеење. Таа се заснова на основа на клучни принципи, вклучително и „паритет на почит“ меѓу националистичката и унионистичката заедница и „принципот на согласност“, кој ги поткрепува соодветните уставни барања и статуси на Северна Ирска и Република Ирска. Овие принципи остануваат релевантни и витални и денес како што беа во времето на потпишувањето на Договорот, служејќи како водечка рамка за мирот и соработката на островот. Во срцето на Договорот е признавањето на легитимноста на кој и да е избор што го врши слободно мнозинството од народот на Северна Ирска во однос на нејзиниот уставен статус. Ова ја вклучува можноста за промена на тој статус доколку мнозинството и на север и на југ на Ирска одлучи, преку референдум, да се определи за обединета Ирска. Овие одредби беа огромно прифатени во мај 1998 година, кога народот на островот Ирска, и Северна и Јужна, гласаа за поддршка на Договорот од Велики петок на историски референдум. Договорот постигна мнозинство од 71% и 94% гласајќи „за“ во Северна Ирска и Република Ирска, соодветно.

Ова, исто така, наложи значајни и симболични ревизии на членовите 2 и 3 од ирскиот Устав, како одраз на нова ера на взаемна согласност и соработка. Пред неговиот амандман во 1998 година, член 2 од ирскиот устав навел дека „Националната територија се состои од целиот остров Ирска, нејзините острови и територијалните мориња“. Во меѓувреме, членот 3 постави јасна територијална претензиа кон целиот остров: „Во очекување на реинтеграцијата на националната територија и без да се наруши правото на парламентот и владата утврдени со овој Устав да вршат јурисдикција на целата територија, законите донесени од парламентот ќе имаат слична област и обем на примена како законите на Saorstát Éireann и слично вонтериторијално дејство“. По референдумот, овие членови беа изменети за да одразат поинклузивен и поискрен пристап заснован на согласност. Со Договорот беа предвидени и институции со извршни овластувања и функции споделени меѓу двете јурисдикции, зајакнувајќи го духот на соработка и заедничко одлучување што е основа на мировниот процес. Во врска со конкретното прашање за тоа како исходот од референдумот за Брегзит се закануваше да влијае на Договорот од Велики петок, Одделот за политика на ЕУ за правата на граѓаните и уставните прашања даде прониклива и детална анализа. Оваа анализа покажа како членството во ЕУ за ОК и Ирска обезбеди суштински контекст за концепцијата и спроведувањето на Договорот од Велики петок. Истакна како повлекувањето на ОК од ЕУ го компромитира тој заеднички контекст, со што го поткопува самиот Договор и неговата ефективна имплементација. Понатаму, анализата нагласува дека одлуката на владата на ОК да ја напушти царинската унија на ЕУ и единствениот пазар го направија зацврстувањето на ирската граница речиси неизбежно. Ваквиот развој, иако навидум технички по природа, носи длабоки симболични и психолошки импликации за многумина, што претставува значаен чекор назад во мировниот процес. Тој, исто така, претставуваше опиплива закана за интегритетот на Договорот, бидејќи разидувањето на ОК и Ирска во областите како што се правото, трговијата, безбедноста, правата, политиките и политиката станаа зголемена загриженост. Овие заклучоци беа повторени во извештајот за истражување од 2019 година насловен како „Северна Ирска се враќа на насилство како резултат на тврда граница или избрзана гранична анкета: Ризик за младите“, чиј автор е ирскиот сенатор Марк Дејли, заедно со коавторите професорот Пат Долан и Професорот Марк Бренан. Извештајот ги нагласи ризиците од дестабилизација, особено кај младите луѓе, доколку мировниот процес биде поткопан. За среќа, интензивните преговори доведоа до рамковен договор Виндзор во февруари 2023 година меѓу Европската комисија и Владата на ОК. Оваа Рамка претставува сеопфатен сет на решенија насочени кон решавање на конкретни прашања, заштита на Договорот од Велики петок и обезбедување дека гласовите на народот на Северна Ирска се слушаат подобро. И покрај овие решенија, прашањето за уставната иднина на Ирска останува далеку од решено. Повиците за „гранична анкета“ – референдум за повторно обединување на Ирска – се интензивираа по референдумот за Брегзит, како одраз на зголемениот интерес и итноста околу ова прашање. Одредбата за гранична анкета е содржана во Законот за Северна Ирска од 1998 година, кој даде законодавно дејство на Договорот од Велики петок во Северна Ирска.

Во него се наведува дека согласноста за обединета Ирска мора да биде „слободно и истовремено“ и на север и на југ на островот Ирска. Сепак, одлуката да се распише таква анкета на крајот е на државниот секретар за Северна Ирска, кој мора да биде задоволен дека мнозинството во Северна Ирска најверојатно ќе го поддржи повторното обединување. Професорот Џон Тонге од Универзитетот во Ливерпул ги анализирал истражувањата на мислењето спроведени во Северна Ирска по референдумот за Брегзит. Од 12 истражувања, само три покажаа повеќе испитаници за обединета Ирска отколку против. Ова ги истакнува сложеноста и несигурноста околу времето и веројатноста за гранична анкета. Во меѓувреме, ирската влада ја потврди својата посветеност на принципите на Договорот од Велики петок, наведувајќи ја подготвеноста да го почитува исходот од секој иден референдум спроведен според условите на Договорот. Очигледно е дека уставната иднина на островот Ирска останува тема на интензивна дебата, поткрепена со децении историја, борба и напредок. Одржувањето на единството и духот на соработка на Договорот од Велики петок е од клучно значење за да се осигура дека оваа дебата се одвива мирно и демократски, избегнувајќи враќање на нестабилноста од минатото.