Хидроенергетскиот потенцијал на Европа ќе опаѓа во следните пет децении

Хидроенергијата во моментов е најважниот извор на „зелена“ енергија, која не само што има нулта јаглерод, туку е и обновлива. Но, тоа зависи од исклучително вреден извор загрозен од климатските промени: водата. И покрај мрачните предвидувања на експертите дека реките – водите од кои хидроцентралите ја црпат својата моќ – ќе забележат опаѓање на нивните текови во наредните децении, хидроенергијата нема да исчезне. Во најдобар случај, ќе се претвори од бранова моќ. Дотогаш изградбата на нови хидроцентрали наместо да забавува, зема замав. Само во последните две години во Европа се пуштени во употреба две мегахидроцентрали, а започнати се и други големи проекти. Ова е случај на мега-проект кој е напуштен во Романија веќе 40 години, а беше рестартиран минатата година.

Хидроцентралите произведуваат повеќе енергија од нуклеарните централи

Хидроцентралите на реките и потоците произведуваат повеќе енергија од нуклеарните централи, ветерните турбини и фотоволтаичните панели. Таква е ситуацијата денес, но нема да биде иста во иднина. Исто како што моќта на ветерот зависи од ветерот и сончевата енергија од сонцето, хидроенергијата зависи од водата што тече и, за жал, глобалното затоплување го загрозува овој извор на некои од најчистите енергија. Во борбата да се извлечат од нивната зависност од фосилните горива – која се засили по последната енергетска криза – многу земји ја продолжија изградбата на големите хидроцентрали, и покрај преголемите трошоци и долгата работа. Особено затоа што, барем во Европа, единствените остварливи алтернативи за обновлива енергија кои не зависат од временските неприлики – биометанот и водородот како големи извори на енергија – сè уште се во зародиш во смисла на експлоатација. Но, дали треба да се залажуваме дека ќе добиеме повеќе енергија кога ќе имаме се помалку вода? На прашањето дали вреди да се реализираат големи хидроенергетски проекти, две европски земји – Швајцарија и Португалија – рекоа „да“, првата инаугурира мегахидроцентрала во 2022 година, а втората во 2023 година. Истото го направи и Романија, која продолжи со сличен проект напуштен пред 40 години. Не треба да се занемари дека хидроцентралите, покрај електричната енергија што ја произведуваат, имаат и флексибилност и голем простор за складирање, што помага за одржување на стабилноста на електроенергетскиот систем. Со други зборови, тие помагаат да се внесат други извори во мешавината, како што се ветерот и сончевата енергија. Со други зборови, хидроцентралите помагаат да се децентрализира енергетскиот систем и да се направи пофлексибилен, што е важна цел на ЕУ – со други зборови, да не се зависи од еден или друг извор на енергија.

Хидроенергетскиот потенцијал на Европа ќе падне до 12% во следните 50 години

Но, идните прогнози оставаат малку простор за оптимизам. Две третини од хидроенергетските брани се изградени на води кои ќе изгубат значителен проток до 2050 година. Европа нема ниту најголеми ниту најмногу хидроцентрали. И производството на хидроенергија во Европа дополнително ќе опадне, а официјалните податоци покажуваат дека хидроенергетскиот потенцијал на Европа ќе падне за 7 до 12 проценти во следните пет децении. И бидејќи се проценува дека 90% од речните сливови се нездрави, ЕУ има за цел да врати 25.000 од вкупно 1,3 милиони километри реки на нивниот природен тек.

Европа има околу 30.000 хидроцентрали, од кои само 21.000 се во функција, додека 8.500 се во фаза на планирање и речиси 300 се во изградба. Во 2022 година, хидроенергијата сочинуваше речиси 30% од производството на електрична енергија од обновливи извори на енергија во ЕУ и над 10% од електричната енергија во ЕУ. Тоа беше, исто така, година кога 22,3% – рекордно високо ниво – од електричната енергија во ЕУ беше генерирана од ветер и сончева енергија, а обновливите извори достигнаа 38% учество во вкупниот енергетски микс.

Еколошките невладини организации, од друга страна, тврдат дека повеќе не треба да се градат хидроцентрали во Европа бидејќи ги има доволно и нивното преклопување со заштитените подрачја има катастрофални последици за биолошката разновидност. Една од пет хидроцентрали во Европа е лоцирана или изградена во заштитено подрачје, а хидроелектричната енергија ги спречува рибите да мигрираат низ турбините и да ја пренасочуваат водата во каналите и тунелите и во ридовите и во долините. Оттука и стратегијата на ЕУ за биолошка разновидност, која ги повикува земјите да ги отстранат браните и бариерите на водата. Јасно е дека тоа нема да се случи, ниту е пожелно да се запрат сите хидроцентрали. Но, јасно е дека има потреба од надградба на постојните хидроцентрали и да се инвестира во технологии кои овозможуваат мигрирање на рибите.

Во Романија, хидроцентралите произведуваат речиси четвртина од целата електрична енергија, над европскиот просек од 17%. Само две хидроцентрали произведуваат оваа количина на енергија: Железните порти 1 и 2 на Дунав. Сепак, од Револуцијата во 1989 година, Романија има повеќе од 200 големи хидроцентрали со вкупна инсталирана моќност од 6 443 MW и повеќе од 450 мали централи со вкупен капацитет од 586 MW. Сите овие проекти беа изработени од приватни инвеститори со субвенции од државата. Изградбата на мали хидроцентрали започна во Романија со имплементацијата на Директивата за обновливи извори на енергија, која донесе великодушно европско финансирање за вакви проекти. Сепак, многу од нив беа напуштени откако овие средства беа „кратени“ од следниот буџет на ЕУ.

Во контекст на повоената енергетска криза во Украина, властите во Букурешт продолжија со неколку проекти за изградба на хидроцентрали оставени на подготвеност, вклучително и еден напуштен пред 40 години. Во 2022 година, поранешната влада вклучи девет вакви проекти во уредба за вонредни состојби, како дел од инвестициските напори за нови обновливи извори – хидро, ветер и фотонапонски – што може да се реализираат со средства на ЕУ. Некои беа запрени од националните судови со образложение дека се во заштитени подрачја, а законот – критикуван од еколошките невладини организации, кои го повикаа претседателот Клаус Јоханис да не го донесе.

На крајот на минатата година, министерот за енергетика Себастијан Бурдуја најави конкретни чекори за заживување на мега-проектот за хидроенергија Тарница-Лапуштешти, кој Романија „има должност да го направи најмалку 40 години“. Само трошоците за физибилити студијата се проценуваат на 3,5 милиони евра. Со капацитет за производство на пумпано складирање до 1.000 MWh, оваа хидроцентрала ќе реши неколку проблеми, главно потребата од балансирање на електроенергетскиот систем.

„За сите да разберат: имаме две езера, во Лапуштешти и во Тарница, едното повисоко од другото. Кога ни треба производство во системот, водата од горното езеро поминува низ турбините и произведува електрична енергија. Кога имаме вишок производство Ги вклучуваме пумпите во долното езеро и во основа ја пумпаме водата до горното езеро. Тоа е како голема зелена батерија“, објасни министерот, цитиран од Аџерпрес.

Работата би можела да започне следната година, со најмногу 12 месеци за завршување на студија за изводливост. Покрај тоа, хидроцентралата Тарница – Лапуштешти ќе биде регионален давател на услуги за балансирање и складирање и ќе придонесе за обезбедување на енергетската безбедност не само на Романија, туку и на дел од Централна и Источна Европа, велат од Министерството на чело со Себастијан Бурдуја. Проектот Tarnița е сличен на мегахидроцентралата отворена минатата година во Португалија. Новиот хидроенергетски комплекс Тамега има огромен капацитет од 1.158 MW. Опремен е со „гига-батерија“, при што напојувањето доаѓа и од новото производство на електрична енергија и од складирањето.

До 2030 година, 45% од енергетскиот микс на ЕУ треба да доаѓа од зелени извори

Зелените извори треба да обезбедат 45% од енергетскиот микс на ЕУ до 2030 година, во согласност со поставените цели за постигнување на амбициозната цел за климатска неутралност до 2050 година. Потпирањето на моќта на водата за да се забрза транзицијата кон обновливите извори на енергија би било неодговорно, велат еколошките невладини организации. И Европската комисија бара потемелни студии за влијанието од развивачите на овие проекти. Толку многу од нив – а ние овде зборуваме за мини-хидроцентрали – не ја минуваат фазата на проучување.

Добрата вест за иднината на хидроенергијата е дека веќе има нови технологии за нејзино производство користејќи ја моќта на океанските бранови. Во текот на изминатата деценија, бројни проекти веќе беа развиени и ги поминаа првите тест фази. Сепак, овие технологии не се доволно зрели и нивните трошоци сè уште се исклучително високи. Бидејќи овие технологии не се доволно развиени, сè уште не е можно точно да се одреди колку би чинело производството на електрична енергија од бранови, но некои пионерски студии на терен сугерираат дека овие трошоци би можеле да бидат блиски до трошоците за производство на енергија од ветер и сончева енергија.