Finlandia i Szwecja, witamy!

W dniu 4 kwietnia 2023 r. Finlandia stała się członkiem NATO, Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego. Jedenaście miesięcy później, 7 marca 2024 r., dołączyła Szwecja. To był historyczny moment. Zarówno Finlandia, jak i Szwecja przez długi czas utrzymywały bezaliansowość w czasie pokoju i neutralność w czasie wojny, chociaż obie były i są liberalnymi demokracjami z wolną i otwartą gospodarką, a zatem społecznie, ekonomicznie i kulturowo częścią Zachodu. Ostatni raz Szwecja prowadziła wojnę w 1814 r., kiedy wysłała armię do Norwegii w celu stłumienia rebelii: Norwegowie nie docenili faktu, że mocarstwa europejskie przekazały ich kraj Szwecji jako rekompensatę za Finlandię, która została utracona na rzecz Rosji w 1809 roku; zamiast tego chcieli ustanowić niezależne państwo. Rezultatem był kompromis, unia personalna między Szwecją a Norwegią. W XX wieku Finlandia nie miała jednak tyle szczęścia co Szwecja. Musiała walczyć w trzech wojnach w latach 1939-1945. Najpierw była „wojna zimowa” przeciwko Związkowi Radzieckiemu, który zaatakował Finlandię pod koniec listopada 1939 roku. Następnie miała miejsce „wojna kontynuacyjna” w latach 1941-1944, kiedy starała się odzyskać terytoria utracone w wojnie zimowej. Trzecia wojna toczyła się w latach 1944-1945 przeciwko nazistowskim Niemcom, które okupowały północ Finlandii: Związek Radziecki postawił warunek pokoju, że Finowie wypędzą Niemców.

Kalmar Union

Z nordyckiego punktu widzenia przystąpienie Finlandii i Szwecji do Traktatu Północnoatlantyckiego jest niezwykłe, ponieważ jest to pierwszy raz od czasu rozpadu Unii Kalmarskiej w XVI wieku, kiedy kraje nordyckie są formalnie po tej samej stronie na arenie międzynarodowej, pomimo wszystkich ich podobieństw społecznych, gospodarczych i kulturowych. Wszystkie kraje nordyckie należały do Unii Kalmarskiej w latach 1397-1523, pod rządami duńskiego monarchy, choć każdy z nich zachował własne prawa i instytucje. Później Dania i Szwecja walczyły ze sobą w kilku wojnach, z których najbardziej znaczącą była Wielka Wojna Północna z lat 1700-1721, kiedy Szwecja została pokonana przez sojusz Rosji, Danii i niektórych państw niemieckich. W rezultacie musiała porzucić wszelkie marzenia o staniu się znaczącą europejską potęgą. W XIX wieku powstał ruch, który dążył do zjednoczenia krajów nordyckich, tak zwany skandynawizm, ale rozpadł się, gdy Szwecja odmówiła Danii pomocy wojskowej w wojnie z Konfederacją Niemiecką o Szlezwik w 1864 roku. Zamiast tego kraje skandynawskie rozeszły się. Norwegia odłączyła się od Szwecji w 1905 r., a Islandia od Danii w 1918 r., podczas gdy Finlandia, dawniej część Szwecji, ale wielkie księstwo pod panowaniem rosyjskiego cara od 1809 r., ogłosiła niepodległość w 1917 r.

Pragmatyczni bohaterowie Finlandii

Wszystkie kraje nordyckie zdołały utrzymać się z dala od I wojny światowej (nawet Finlandia pod rządami rosyjskiego cara), ale nie miało to miejsca w przypadku II wojny światowej. Kiedy Stalin i Hitler podzielili między siebie Europę na mocy paktu o nieagresji z sierpnia 1939 r., Finlandia znalazła się w rosyjskiej strefie wpływów, w związku z czym Armia Czerwona zaatakowała ją pod koniec listopada. Pod dowództwem marszałka Carla Gustafa Mannerheima Finowie bohatersko walczyli, choć wiosną 1940 r. musieli poprosić o pokój. Mannerheim był, jak sądzę, jednym z tych rzadkich ludzi, których Arystoteles nazywał wielkodusznymi: ich miejsce jest u szczytu stołu, wiedzą o tym i nalegają na to. „Uważa się, że człowiek ma wielką duszę, jeśli wiele żąda i na wiele zasługuje” – napisał Arystoteles w Etyce nikomachejskiej.
Etyce nikomachejskiej
. Wojna zimowa była jednak nie tylko wojną lokalną: zmieniła przebieg II wojny światowej, ponieważ obnażyła poważne słabości Armii Czerwonej Stalina, co w konsekwencji doprowadziło Hitlera do przekonania, że może zmiażdżyć Związek Radziecki w ciągu kilku miesięcy. Okazało się to fatalnym błędem.

Patrząc z perspektywy czasu, być może wojny zimowej 1939-1940 można było uniknąć. Początkowe żądania Stalina były rozsądne z rosyjskiego punktu widzenia. Drugie co do wielkości miasto Związku Radzieckiego, Leningrad, znajdowało się zaledwie 32 kilometry od granicy z Finlandią, którą Stalin chciał przesunąć na zachód, oferując w zamian inne (i większe) terytoria. Fiński minister spraw zagranicznych, Eljas Erkko, ugiął się przed opinią publiczną i odmówił pójścia na wymagane ustępstwa, w wyniku czego Stalin zdecydował się na okupację i ewentualną aneksję Finlandii zamiast przesunięcia granicy. Mannerheim był jednym z niewielu Finów, którzy uważali, że należy pójść na ustępstwa, chociaż walczył z wielkimi umiejętnościami i odwagą, gdy wojna dotarła do jego kraju. Wojna kontynuacyjna 1941-1944 również była błędem. Ale w czasie II wojny światowej Finowie wyciągnęli wnioski, kierowani przez Mannerheima i sprytnego pragmatyka Juho Paasikiviego. Musieli pogodzić się z faktem, że żyli obok potężnego totalitarnego państwa, które było gotowe złamać wszelkie zasady lub przymierza, jeśli uzna to za stosowne. W czasie zimnej wojny słowo „Finlandyzacja” było czasami używane w odniesieniu do polityki zagranicznej Finlandii polegającej na niezaangażowaniu, ze szczególnym uwzględnieniem Związku Radzieckiego, podczas gdy w rzeczywistości opierała się ona na realistycznym spojrzeniu na sytuację kraju, a zwłaszcza na jego wrażliwość. Musiała ostrożnie lawirować między Scyllą a Charybdą, między nadmierną uległością a nierozważnym przeciwstawianiem się.

Bezaliansowość Szwecji

Słynne spostrzeżenie Hegla jest często źle rozumiane, że to, co rzeczywiste, jest racjonalne, a to, co racjonalne, jest rzeczywiste. Zasadniczo oznacza to, że trzeba zrozumieć rzeczywistość, zamiast tylko wygłaszać przeciwko niej przemówienia. Rzeczy są takie, jakie są nie bez powodu, choć oczywiście często można je z czasem zmienić. Polityka zagraniczna Finlandii po II wojnie światowej była racjonalna, podobnie jak różne polityki innych krajów nordyckich, w ich okolicznościach. Szwecji udało się pozostać poza II wojną światową, zachowując neutralność, ale być może nie zawsze ściśle, skłaniając się ku nazistowskim Niemcom w pierwszej fazie wojny, w latach 1939-1943, oraz ku Związkowi Radzieckiemu w drugiej fazie, w latach 1943-1945. Jednym z przykładów była sytuacja, w której Szwecja zezwoliła nazistom na przemieszczanie broni i wojsk przez swoje terytorium, głównie z Norwegii do Finlandii, a czołowy szwedzki socjaldemokrata Allan Vougt notorycznie twierdził, że pociągi nie będą nikomu przeszkadzać, ponieważ będą jeździć w nocy. Innym przykładem było to, że po wojnie Szwecja dokonała ekstradycji do Związku Radzieckiego uchodźców z krajów bałtyckich, z których wielu zostało zmuszonych do walki po stronie niemieckiej i z których żaden nie uważał się za obywatela radzieckiego. Być może jednak szwedzki rząd nie miał wielkiego wyboru w obu przypadkach i postanowił zachować ostrożność. Prawdopodobnie również niezaangażowanie Szwecji w zimną wojnę najlepiej służyło szwedzkim interesom. Chociaż przesadą jest twierdzenie, że państwa nie mają przyjaciół, a jedynie interesy, przyjaźń oraz pokrewieństwo społeczne i kulturowe odgrywają jedynie niewielką rolę w stosunkach międzynarodowych. Zostało to zademonstrowane po wojnie, w latach 1948-1949, kiedy badano ideę nordyckiej unii obronnej. Islandia, położona daleko na północnym Atlantyku, została wykluczona z obrad, a Szwecja postawiła warunek, że udział Finlandii będzie akceptowalny dla Związku Radzieckiego – co nie miało miejsca.

Trzy nordyckie kraje NATO

W związku z tym Dania, Norwegia i Islandia zdecydowały się przyjąć ofertę Stanów Zjednoczonych dotyczącą obrony Europy przed totalitarnym państwem sowieckim i w 1949 roku przystąpiły do NATO. Dania i Norwegia zostały zajęte w kwietniu 1940 roku przez nazistowskie Niemcy, a Islandia w maju 1940 roku przez Wielką Brytanię. Reakcje Danii i Norwegii na niemiecki atak były zupełnie inne. Dania poddała się niemal natychmiast: Jej granice były nie do obrony przed niemieckim atakiem. Była to jedyna racjonalna polityka. (Surowy i powściągliwy Erik Scavenius, który jako minister spraw zagranicznych współpracował z Niemcami, był czasami oskarżany o zbyt przyjazne nastawienie do nich, podczas gdy przywódca socjaldemokratów Thorvald Stauning odparł: 'Scavenius? On nie jest przyjazny wobec nikogo!”. Po wojnie Scavenius z drwiną zauważył: „Och, czy Dania była w stanie wojny z Niemcami? Mieliśmy szczęście, że Niemcy tego nie odkryli”). Norwegia zdecydowała się jednak odeprzeć atak. Było to również racjonalne w tych okolicznościach, chociaż brytyjska i francuska pomoc była zbyt mała i zbyt późna. Zajęcie całej Norwegii okazało się jednak znacznie trudniejsze niż przewidywał Hitler. Islandczycy odetchnęli z ulgą, że to Wielka Brytania, a nie nazistowskie Niemcy, okupują ich wyspę, strategicznie położoną pośrodku Oceanu Północnoatlantyckiego, a w lipcu 1941 r. przyjęli ofertę Stanów Zjednoczonych, aby przejąć od Wielkiej Brytanii ich obronę. Umowa obronna między Stanami Zjednoczonymi a Islandią rozwścieczyła Hitlera, który słusznie uznał ją za ważny krok Roosevelta do przystąpienia do II wojny światowej. Oznaczało to również, że Islandia formalnie porzuciła neutralność.

Doświadczenia Danii, Norwegii i Islandii podczas II wojny światowej przekonały ich przywódców, że daremne jest deklarowanie neutralności i liczenie na najlepsze. Musieli też przygotować się na najgorsze. Nie wystarczy wygłaszać przemówień przeciwko rzeczywistości, a ponurą rzeczywistością pod koniec wojny była sowiecka Armia Czerwona, która okupowała prawie całą Europę Środkową i Wschodnią. Jak pamiętnie ujął to Winston Churchill, żelazna kurtyna opadła na kontynent europejski, od Szczecina na Bałtyku po Triest na Adriatyku. Dlatego też w 1949 roku wszystkie trzy kraje nordyckie, po wielu wahaniach i rozważaniach, zdecydowały się przystąpić do NATO, którego trzema głównymi celami były początkowo, według słów lorda Ismaya, utrzymanie Rosjan z dala, Niemców na dole i Amerykanów w środku. Strategia polegała na tym, by być na tyle silnym, by Rosjanie nie odważyli się zaatakować. „Se vis pacem, para bellum”, jeśli chcesz pokoju, przygotuj się na wojnę, przestrzegali starożytni Rzymianie. „Jeśli trąba wyda niepewny dźwięk, któż się przygotuje do bitwy?” (I List do Koryntian, 14, 8). Po przystąpieniu Niemiec do NATO w 1955 r., główne cele Organizacji zostały zredukowane z trzech do dwóch, aby utrzymać Rosjan z dala, a Amerykanów w środku. W latach dziewięćdziesiątych, gdy zimna wojna dobiegła końca, a Związek Radziecki rozpadł się, niektórym przez chwilę wydawało się, że NATO przeżyło swój cel (podobnie jak wiele innych organizacji międzynarodowych utworzonych pod koniec wojny, takich jak OECD, MFW i Bank Światowy). Nowo wyzwolone kraje Europy Środkowej i Wschodniej postrzegały to inaczej. Dla nich priorytetem było przystąpienie do NATO: w 1999 r. – Czech, Węgier i Polski; w 2004 r. – Bułgarii, Estonii, Łotwy, Litwy, Rumunii, Słowacji i Słowenii; w 2009 r. – Albanii; w 2017 r. – Czarnogóry; a w 2020 r. – Macedonii Północnej.

Putin chce przywrócić Imperium Rosyjskie

Ludzie w Europie Środkowej i Wschodniej rozumieli lepiej niż większość innych Europejczyków, że Putin i jego klika odmówili zaakceptowania zmian terytorialnych spowodowanych upadkiem, najpierw Imperium Romanowów w 1918 roku, a następnie Imperium Radzieckiego w 1991 roku. Wraz z upadkiem Imperium Romanowów Rosjanie utracili część Polski oraz kontrolę nad krajami bałtyckimi i Finlandią. Odzyskali kraje bałtyckie podczas II wojny światowej, zamienili Polskę w satelitę, a Finlandię w niechętnego współpracownika. Wraz z upadkiem imperium radzieckiego Rosjanie ponownie utracili kraje bałtyckie, a także Białoruś i Ukrainę. Nie mieli też już większego wpływu w Polsce, Finlandii i innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Białoruś rzeczywiście stała się wasalem, ale to decyzja Ukraińców w 2014 r., w rewolucji na Majdanie, o odrzuceniu podobnego statusu, spowodowała inwazję Putina i aneksję Krymu oraz prowincji we wschodniej Ukrainie. Ośmielony brakiem znaczącej reakcji Zachodu na tę inwazję, a także na mało znaną inwazję na Gruzję w 2008 r., Putin postanowił w 2022 r. ponownie zaatakować Ukrainę, próbując zapewnić, że nie dołączy ona do NATO i Unii Europejskiej, a zamiast tego stanie się wasalem, jak Białoruś. Co więcej, wolna i dobrze prosperująca Ukraina stanowi egzystencjalne zagrożenie dla brutalnego i skorumpowanego reżimu Putina, który nie tylko ucisza krytyczne głosy, ale także tłumi ducha przedsiębiorczości.

To właśnie inwazja na Ukrainę w 2022 roku zaalarmowała Finlandię i Szwecję. Teraz ich sąsiad, Rosja Putina, był na tyle słaby, że oba kraje odważyły się wstąpić do NATO, ale wystarczająco silny, by stanowić realne zagrożenie. Chociaż szacuje się, że PKB (produkt krajowy brutto) Rosji jest tylko nieznacznie wyższy niż Hiszpanii, ma ona dużą armię i ogromny arsenał nuklearny. W końcu jest to najbardziej zaludniony kraj w Europie, z ponad 140 milionami mieszkańców. Stwarza to niestety wiele mięsa armatniego. Jeśli Putinowi uda się podporządkować sobie Ukrainę, prawdopodobnie zwróci swoją uwagę na inne części byłego Imperium Rosyjskiego, przede wszystkim na trzy kraje bałtyckie i Finlandię. Gdyby udało mu się podporządkować te cztery kraje, w taki czy inny sposób, stałby się realnym i bezpośrednim zagrożeniem dla Szwecji (i oczywiście Polski). W tle majaczy sojusznik Putina, Xi Jinping, przywódca Komunistycznej Partii Chin, czekający na okazję do zajęcia Tajwanu i przejęcia kontroli nad Morzem Południowochińskim. Chiny wydają obecnie na swoje wojsko podobną ilość pieniędzy, co wszystkie kraje europejskie razem wzięte.

Nowy Kalmar Union?

Kraje nordyckie mają silną wspólną tożsamość społeczną, gospodarczą i kulturową i od dawna cieszą się przyjaznymi stosunkami między sobą, zwłaszcza w Radzie Nordyckiej (która może służyć jako model dla bardziej powściągliwej Unii Europejskiej w przyszłości). Ale dopiero teraz wszystkie one zjednoczyły się w sojuszu z innymi europejskimi demokracjami i ich północnoamerykańskimi partnerami. Szwecja i Finlandia, z ich silnym duchem obywatelskim i dobrze wyposażonym wojskiem, wniosą wiele do wspólnej obrony Zachodu. Teraz jest prawie tak, jakby Unia Kalmarska została przywrócona, tym razem z wyboru, a nie przez podbój. W rezultacie Duńczycy, Norwegowie i Islandczycy, wszyscy członkowie-założyciele NATO, mogą powiedzieć Szwedom i Finom: Witamy! Witamy w domu! Tutaj jest twoje miejsce. „Rzeczywiście, musimy wisieć wszyscy razem lub, z całą pewnością, wszyscy będziemy wisieć osobno”.