Konstytucyjna przyszłość Irlandii

Konflikty, debaty i porozumienia dotyczące konstytucyjnej przyszłości wyspy Irlandii były stałą i definiującą cechą irlandzkiego i brytyjskiego dyskursu politycznego przez większą część ostatniego stulecia. Dyskusje te kształtowały nie tylko wewnętrzną politykę wyspy, ale także szersze relacje między Irlandią, Wielką Brytanią, a w ostatnich dziesięcioleciach także Unią Europejską. Kwestie związane z konstytucyjnym statusem Irlandii Północnej powróciły jednak ze szczególną siłą po większościowej decyzji obywateli Wielkiej Brytanii o wycofaniu się z członkostwa w Unii Europejskiej w wyniku referendum w sprawie Brexitu, które odbyło się w 2016 roku. Decyzja ta, wraz z jej głębokimi konsekwencjami geopolitycznymi, reaktywowała stare napięcia, jednocześnie wprowadzając nowe i bardzo złożone wyzwania. Jest to decyzja, która nadal odbija się echem w krajobrazie politycznym i społecznym, zarówno na wyspie Irlandii, jak i poza nią. Rzeczywiście, powszechnie przyjmuje się w Irlandii, a także wśród międzynarodowych obserwatorów, że Brexit, wraz z eskalacją zmian demograficznych i zmieniającym się krajobrazem politycznym po obu stronach granicy, stworzył nowe poczucie pilności wokół kwestii zmian konstytucyjnych. To poczucie pilności nie jest jedynie teoretyczne czy spekulatywne; jest ono głęboko zakorzenione w zmieniających się realiach rządzenia, tożsamości i przynależności narodowej, które ujawnił Brexit. Pilność tych kwestii została dramatycznie podkreślona w Irlandii, Wielkiej Brytanii i szerszej Unii Europejskiej, gdy stawało się coraz bardziej oczywiste, że wynik referendum w sprawie Brexitu doprowadzi do sytuacji, w której ciężko zdobyte korzyści z „Porozumienia z Belfastu” z 1998 r., bardziej znanego jako Porozumienie Wielkopiątkowe (GFA), będą zagrożone. Osiągnięcia te, osiągnięte przez dziesięciolecia żmudnych negocjacji i poświęceń, były szczególnie zagrożone przez perspektywę tak zwanej „twardej granicy” oddzielającej dwie jurysdykcje na wyspie Irlandii. Dla wielu możliwość ta była czymś więcej niż tylko wyzwaniem logistycznym lub technicznym; symbolizowała potencjalny powrót do czasów głębokich podziałów i konfliktów. Porozumienie Wielkopiątkowe, podpisane w 1998 roku po trzech dekadach bezwzględnego i krwawego konfliktu na wyspie, stanowi przełomowe osiągnięcie w rozwiązywaniu konfliktów i demokratycznych rządach. Opiera się ono na fundamencie kluczowych zasad, w tym „parytetu szacunku” między społecznościami nacjonalistycznymi i unionistycznymi oraz „zasadzie zgody”, która leży u podstaw konstytucyjnych roszczeń i statusu Irlandii Północnej i Republiki Irlandii. Zasady te pozostają dziś tak samo istotne i ważne, jak w momencie podpisywania porozumienia, służąc jako ramy przewodnie dla pokoju i współpracy na wyspie. U podstaw porozumienia leży uznanie legalności dowolnego wyboru dokonanego swobodnie przez większość mieszkańców Irlandii Północnej w odniesieniu do jej statusu konstytucyjnego. Obejmuje to możliwość zmiany tego statusu, jeśli większość zarówno na północy, jak i na południu Irlandii zdecyduje się, w drodze referendum, na zjednoczoną Irlandię. Postanowienia te zostały w przeważającej większości zaakceptowane w maju 1998 r., kiedy mieszkańcy wyspy Irlandii, zarówno północnej, jak i południowej, zagłosowali za zatwierdzeniem Porozumienia Wielkopiątkowego w historycznym referendum. Porozumienie uzyskało większość 71% i 94% głosów na „tak” odpowiednio w Irlandii Północnej i Republice Irlandii.

Wymusiło to również znaczące i symboliczne zmiany w art. 2 i 3 irlandzkiej konstytucji, odzwierciedlające nową erę wzajemnej zgody i współpracy. Przed nowelizacją w 1998 r. art. 2 irlandzkiej konstytucji stanowił, że „terytorium narodowe składa się z całej wyspy Irlandii, jej wysp i mórz terytorialnych”. Tymczasem art. 3 stanowił wyraźne roszczenie terytorialne do całej wyspy: „Do czasu ponownej integracji terytorium narodowego i bez uszczerbku dla prawa parlamentu i rządu ustanowionego przez niniejszą Konstytucję do sprawowania jurysdykcji nad całym terytorium, ustawy uchwalone przez parlament będą miały taki sam obszar i zakres zastosowania jak ustawy Saorstát Éireann i taki sam skutek eksterytorialny”. Po referendum artykuły te zostały zmienione, aby odzwierciedlić bardziej inkluzywne i oparte na zgodzie podejście. W ramach umowy przewidziano również instytucje z uprawnieniami wykonawczymi i funkcjami dzielonymi między dwie jurysdykcje, wzmacniając ducha współpracy i wspólnego podejmowania decyzji, który leży u podstaw procesu pokojowego. W odniesieniu do konkretnej kwestii, w jaki sposób wynik referendum w sprawie Brexitu może wpłynąć na porozumienie wielkopiątkowe, Departament Polityki Praw Obywatelskich i Spraw Konstytucyjnych UE przedstawił wnikliwą i szczegółową analizę. W analizie tej podkreślono, w jaki sposób członkostwo Wielkiej Brytanii i Irlandii w UE stanowiło istotny kontekst dla koncepcji i wdrożenia porozumienia wielkopiątkowego. Podkreślono, w jaki sposób wystąpienie Wielkiej Brytanii z UE zagroziło temu wspólnemu kontekstowi, podważając tym samym zarówno samo porozumienie, jak i jego skuteczne wdrożenie. Ponadto w analizie podkreślono, że decyzja rządu Wielkiej Brytanii o opuszczeniu unii celnej i jednolitego rynku UE sprawiła, że utwardzenie granicy irlandzkiej stało się niemal nieuniknione. Taki rozwój wydarzeń, choć pozornie techniczny, miał dla wielu głębokie implikacje symboliczne i psychologiczne, stanowiąc znaczący krok wstecz w procesie pokojowym. Stanowiło to również namacalne zagrożenie dla integralności porozumienia, ponieważ rozbieżności między Wielką Brytanią a Irlandią w obszarach takich jak prawo, handel, bezpieczeństwo, prawa, polityka i polityka stały się coraz bardziej niepokojące. Wnioski te zostały powtórzone w raporcie badawczym z 2019 r. zatytułowanym „Northern Ireland Returning to Violence as a Result of a Hard Border or a Rushed Border Poll: Risk to Youth”, którego autorem jest irlandzki senator Mark Daly wraz ze współautorami profesorem Patem Dolanem i profesorem Markiem Brennanem. W raporcie podkreślono ryzyko destabilizacji, szczególnie wśród młodych ludzi, w przypadku podważenia procesu pokojowego. Na szczęście intensywne negocjacje doprowadziły do zawarcia w lutym 2023 r. porozumienia Windsor Framework między Komisją Europejską a rządem Wielkiej Brytanii. Ramy te stanowią kompleksowy zestaw rozwiązań mających na celu rozwiązanie konkretnych kwestii, ochronę porozumienia wielkopiątkowego i zapewnienie, że głosy mieszkańców Irlandii Północnej są lepiej słyszalne. Pomimo tych rozwiązań, kwestia konstytucyjnej przyszłości Irlandii pozostaje daleka od rozstrzygnięcia. Wezwania do przeprowadzenia „sondażu granicznego” – referendum w sprawie zjednoczenia Irlandii – nasiliły się od czasu referendum w sprawie Brexitu, odzwierciedlając rosnące zainteresowanie i pilność tej kwestii. Przepis dotyczący referendum granicznego jest zawarty w ustawie o Irlandii Północnej z 1998 r., która nadała moc prawną porozumieniu wielkopiątkowemu w Irlandii Północnej.

Stanowi ona, że zgoda na zjednoczenie Irlandii musi być „swobodnie i jednocześnie wyrażona” zarówno na północy, jak i na południu wyspy. Decyzja o przeprowadzeniu takiego sondażu należy jednak ostatecznie do sekretarza stanu ds. Irlandii Północnej, który musi być przekonany, że większość w Irlandii Północnej prawdopodobnie poprze zjednoczenie. Profesor Jon Tonge z Uniwersytetu w Liverpoolu przeanalizował badania opinii publicznej przeprowadzone w Irlandii Północnej od czasu referendum w sprawie Brexitu. Spośród 12 sondaży tylko trzy wykazały większą liczbę respondentów opowiadających się za zjednoczoną Irlandią niż przeciw. Podkreśla to złożoność i niepewność związaną z terminem i prawdopodobieństwem przeprowadzenia sondażu granicznego. W międzyczasie irlandzki rząd potwierdził swoje zaangażowanie w przestrzeganie zasad porozumienia wielkopiątkowego, deklarując gotowość do poszanowania wyniku każdego przyszłego referendum przeprowadzonego zgodnie z warunkami porozumienia. Oczywiste jest, że konstytucyjna przyszłość wyspy Irlandii pozostaje tematem intensywnej debaty, opartej na dziesięcioleciach historii, walki i postępu. Utrzymanie jedności i ducha współpracy porozumienia wielkopiątkowego ma kluczowe znaczenie dla zapewnienia pokojowego i demokratycznego przebiegu tej debaty, unikając powrotu do niestabilności z przeszłości.