Milton Friedman prowadzi program?

W długim wywiadzie dla Politico W kwietniu 2020 r., siedem miesięcy przed wyborami prezydenckimi w Stanach Zjednoczonych, kandydat Demokratów Joe Biden opisał swój ambitny program zwiększenia wydatków publicznych, dodając zastanawiający okrzyk: „Milton Friedman nie prowadzi już programu”. Zdawał się mówić trzy rzeczy: że Friedman rzeczywiście „prowadził program”, co prawdopodobnie oznaczało, że przez długi czas miał znaczący wpływ na politykę gospodarczą; że być może nie jest on teraz tak istotny, jak był przez ostatnie czterdzieści lub pięćdziesiąt lat; i że ci, którzy popierali idee Friedmana, powinni głosować na Donalda Trumpa, a nie na Bidena (co mogło zmylić niektórych moich libertariańskich przyjaciół, którzy głosowali na Bidena z powodu głęboko zakorzenionej wrogości wobec Trumpa). W pouczającej i dobrze napisanej nowej biografii Miltona Friedmana, The Last Conservative, historyk ze Stanford Jennifer Burns opowiada niezwykłą historię żydowskiego chłopca z Rahway, syna imigrantów, niskiego wzrostu, ale inteligentnego i pracowitego, który rzucił wyzwanie konwencjonalnej mądrości w ekonomii, ostatecznie widząc, jak jego własne pomysły stają się nową konwencjonalną mądrością. Burns sumiennie przestudiowała obszerne archiwa Friedmana w Hoover Institution, a także archiwa jego przyjaciół i kolegów, i stworzyła coś, co nie jest przede wszystkim osobistym portretem Friedmana, ale raczej czytelną intelektualną historią szkoły chicagowskiej w ekonomii. Zachowuje dystans, ale zazwyczaj jest uczciwa i wyważona w swoich opiniach. Nie byłem studentem Friedmana, ale miałem szczęście dobrze poznać jego i jego żonę Rose przez lata, uczestnicząc z nimi w Mont Pelerin Society (międzynarodowej akademii liberalnych i konserwatywnych naukowców, aktywistów i ludzi interesu); podczas ich wizyty na Islandii w 1984 r.; oraz jako Visiting Scholar w latach 80. i 90. w Hoover Institution, gdzie często ich spotykałem.

Monetaryzm – stara i czcigodna idea

Friedman opisał mi kiedyś trzy etapy tego, jak został przyjęty. Po pierwsze, został zignorowany. (Jego książka z 1962 r., Kapitalizm i wolność, pełen świeżych pomysłów i genialnych propozycji, nie został zrecenzowany w żadnej większej gazecie ani czasopiśmie w Stanach Zjednoczonych). Na drugim etapie został wyśmiany. (Robert Solow powiedział, że wszystko przypomina Friedmanowi o pieniądzach i że wszystko przypomina mu o seksie, ale trzymał seks z dala od swoich artykułów). W końcu powiedziano: Cóż, oczywiście pieniądze mają znaczenie, ale to żadna nowość. Friedman mówi nam coś, co już wiedzieliśmy. Krytycy na trzecim i ostatnim etapie mieli zarówno rację, jak i się mylili. W rzeczywistości David Hume, a przed nim szkoła z Salamanki, przedstawili to, co stało się znane jako monetaryzm: inflacja pojawiła się, gdy wzrost pieniądza przekroczył wzrost całkowitej produkcji. Friedman ożywił tę starą i czcigodną teorię i wykazał, że Wielki Kryzys w Stanach Zjednoczonych w latach trzydziestych XX wieku był spowodowany ogromnym spadkiem podaży pieniądza. Został on wywołany głównie przez odmowę Zarządu Rezerwy Federalnej w grudniu 1930 r. uratowania dużego Banku Stanów Zjednoczonych, prawdopodobnie dlatego, że był on kontrolowany przez Żydów. Odmowa ta wzmocniła istniejący, ale możliwy do opanowania kryzys płynności. W systemie bankowym opartym na rezerwie cząstkowej żaden bank nie jest w stanie wytrzymać napadu na niego, co doprowadziło do serii upadłości banków. Podczas kryzysu płynności w latach 2007-2009 Zarząd Rezerwy Federalnej nie powtórzył swojego błędu z 1930 r., co było wynikiem analizy Friedmana.

Kobiety Friedmana

Przy okazji tej nowej i znakomitej biografii Miltona Friedmana chciałbym jednak poczynić trzy spostrzeżenia. Po pierwsze, Burns wskazuje, że dwie ekonomistki bardzo mu pomogły, jego żona Rose Friedman i Anna J. Schwartz, jego współautorka przełomowej Monetary History of the United States. Burns przyznaje, że Friedman okazała im pełen szacunek, ale powinna była to bardziej podkreślić. Jej pochwały są zbyt słabe. Friedman nigdy nie próbował umniejszać ich znaczenia i to jego zdecydowana interwencja doprowadziła w końcu do uzyskania przez Schwartz zasłużonego doktoratu. Często byłem świadkiem debat między Miltonem i Rose Friedman, a ona zwykle stawiała czoła bystremu Miltonowi. Pewnego razu, gdy jeździłem z nimi po Reykjaviku, Rose zapytała mnie, dlaczego ciągle mówimy po islandzku. Czy przyjęcie języka angielskiego nie byłoby dla nas bardziej efektywne? (Tak stało się w Irlandii i Szkocji). Milton interweniował i powiedział, że oczywiście Islandczycy chcą mówić w swoim własnym języku. Była to integralna część ich tożsamości. Zgodziłem się z Miltonem i próbowałem wyjaśnić, że Islandczycy mają wspólną historię jedenastu stuleci spędzonych samotnie na odległej wyspie, walcząc z obcym uciskiem i surowymi siłami natury oraz rozwijając silne poczucie tożsamości narodowej. Zarówno Rose, jak i Milton mieli dobre argumenty na poparcie swoich stanowisk, a raczej sugestii. Myśleli głośno, nie twierdząc niczego dogmatycznie. Zawsze miałem wrażenie, że Rose był bardziej konserwatywny z tej dwójki. Była bardziej twardo stąpającym po ziemi ekonomistą i mniej wszechstronnym filozofem niż jej mąż.

Wymuszona czy spontaniczna integracja społeczna?

Po drugie, co bardziej kontrowersyjne, Burns twierdzi, że sprzeciw Friedmana wobec ustawy o prawach obywatelskich z 1964 r. rzuca cień na jego spuściznę. Myślę jednak, że nie oddaje ona w pełni sprawiedliwości jego pozycji. Friedman był konsekwentnym klasycznym liberałem, który wierzył, że warunki grup, które spotykały się z wrogością lub pogardą ze strony innych, można najlepiej poprawić nie poprzez przepisy zakazujące ich dyskryminacji, ale poprzez stworzenie tym grupom możliwości poprawy ich warunków, a następnie zdobycia szacunku. Jeśli musiał wybierać między wymuszoną segregacją a wymuszoną integracją, nie mógł nie wybrać integracji. Burns ignoruje jednak fakt, że dla klasycznego liberała nacisk kładziony był na „wymuszanie”. Jako Żyd, Friedman zbyt dobrze znał zło uprzedzeń rasowych. Chciał jednak spontanicznej, a nie wymuszonej integracji społecznej. Instytucje publiczne nie powinny mieć prawa do dyskryminacji, ale jako klasyczny liberał uważał, że jednostki i prywatne kluby mogą to robić (nawet jeśli osobiście się z nimi nie zgadzał), podczas gdy koszty dyskryminacji byłyby ponoszone nie tylko przez cele, ale także i głównie przez sprawców. Stopniowo sprowadziłoby to dyskryminację do nieistotnego poziomu. Nie krzycz na kogoś, kogo postrzegasz jako potencjalnego klienta. Nie dyskryminujesz, jeśli koszt jest znaczny. Friedman często zauważał, że w dwóch najbardziej konkurencyjnych działaniach w Stanach Zjednoczonych, muzyce i sporcie, dyskryminacja rasowa była niewielka, jeśli w ogóle istniała.

Gdzie rasa nie jest problemem

Współczesny problem rasowy w Stanach Zjednoczonych musi być związany z tym, jak brutalnie zniesiono niewolnictwo. Porównaj zamorskie dominia Wielkiej Brytanii i Brazylii. W dominiach brytyjskich handel niewolnikami został zakazany w 1807 roku, a niewolnictwo zniesiono w 1833 roku. Właściciele niewolników otrzymali jednak rekompensatę za poniesione straty, a transformacja przebiegła pokojowo. Zniesienie niewolnictwa było również pokojowe w Brazylii, która ze wszystkich krajów amerykańskich przyjęła największą liczbę niewolników z Afryki, około 40 procent z dziesięciu milionów. Po pierwsze, w 1831 r. zakazano importu i sprzedaży niewolników, choć trzeba przyznać, że prawo to nie zawsze było przestrzegane. W 1871 roku dzieci niewolników uzyskały wolność. W 1885 roku niewolnicy powyżej sześćdziesiątego roku życia uzyskali wolność. Manumisja była znacznie łatwiejsza niż w Stanach Zjednoczonych. Kiedy niewolnictwo zostało ostatecznie zniesione w Brazylii na mocy ustawy z 1888 r., tylko jedna czwarta czarnej i mieszanej populacji Brazylii była nadal zniewolona. Od tego czasu, między innymi w wyniku powszechnych małżeństw międzyrasowych, ludność czarnoskóra i rdzenna była dobrze zintegrowana. Nawet Żydzi i Japończycy często zawierają małżeństwa poza swoimi tradycyjnymi społecznościami. Brazylia była prawdziwym tyglem, z którego czarnoskórzy i inni kolorowi ludzie nie byli wykluczani, jak w Stanach Zjednoczonych. Prawie wszyscy we współczesnej Brazylii mają mieszane pochodzenie i wydaje mi się, że ponieważ mieszkam w Rio de Janeiro przez połowę roku, nikt nie przejmuje się rasą. Jeśli masz zastrzeżenia, gdy twoja córka przedstawia ci czarnoskórego chłopaka, to nie dlatego, że jest czarny, ale dlatego, że może być biedny, ponieważ czarni są ogólnie biedniejsi niż biali. Chcesz, by twoja córka miała dobre życie. Ale gdy tylko dowiadujesz się, że nie jest biedny, twoje zastrzeżenia znikają.

Rasa nie jest zatem kwestią w Brazylii, tak jak przez długi czas była w Stanach Zjednoczonych, gdzie zniesienie niewolnictwa wymagało pięcioletniej wojny domowej i 700 000 ofiar śmiertelnych, a Południe legło w gruzach. Wojna domowa była tragiczną pomyłką. Zamiast narzucać zniesienie niewolnictwa stanom południowym, państwa północne powinny były ułatwić stopniową redukcję niewolnictwa, jak w Brazylii, lub wypłacić rekompensatę właścicielom niewolników, jak w Imperium Brytyjskim. Wówczas nie poświęcono by 700 000 istnień ludzkich. Klęska Południa doprowadziła do wrogości upokorzonych białych Południowców wobec czarnej ludności. Kiedy te stany zostały ponownie przyjęte do Unii, ich biała ludność wyraziła swój gniew poprzez rażącą i okrutną dyskryminację czarnych – dyskryminację, która trwała przez sto lat. W przeciwieństwie do Brazylii, w Stanach Zjednoczonych rasa wciąż jest kwestią sporną. Na przykład czarni są ofiarami przepisów o płacy minimalnej i fatalnej edukacji publicznej w swoich dzielnicach.

Friedman w Chile

Wydaje się, że Jennifer Burns zarzuca Miltonowi Friedmanowi, że nie angażował się w sygnalizowanie cnoty w kwestii praw obywatelskich, ponieważ uznał spontaniczną integrację, będącą wynikiem wzrostu gospodarczego i konkurencji rynkowej, za bardziej pożądaną i skuteczniejszą niż wymuszona integracja. To samo można powiedzieć o jej relacji ze słynnej podróży Friedmana do Chile. Z pewnością jest to uczciwa i wyważona relacja. Tak zwani chicagowscy chłopcy z Chile byli głównie studentami kolegi Friedmana z Chicago Arnolda Harbergera (który miał chilijską żonę). W 1971 r. przygotowali kompleksowy program liberalizacji dla konserwatywnego kandydata w wyborach prezydenckich w 1971 r., kiedy Allende został prezydentem z około 36 procentami głosów. Mimo braku poparcia 64 procent wyborców, Allende chciał narzucić Chile socjalizm, a jego najbardziej radykalni zwolennicy próbowali pójść w ślady Fidela Castro na Kubie, nielegalnie przejmując duże gospodarstwa rolne i fabryki oraz ukrywając broń w tajnych magazynach. Parlament wezwał Allende do odejścia, a wojsko ostatecznie obaliło go po dwóch chaotycznych latach. Na początku generałowie mieli niejasne pomysły na to, jak poradzić sobie z niestabilną gospodarką, ale wkrótce przyjęli program liberalizacji Chicago Boys, który został jeszcze bardziej rozbudowany. W 1975 r. Friedman został zaproszony do Chile, gdzie spotkał się z Pinochetem i poparł program. Chilijskiemu dyktatorowi doradził to samo, co dyktatorom w Jugosławii i Chinach: prywatyzację, stabilizację, liberalizację. Tak więc Friedman w żaden sposób nie może być uważany za autora polityki Pinocheta czy nawet doradcę dyktatora, co Burns cierpliwie przyznaje i wyjaśnia. Wydaje się jednak, że powinien był bezpośrednio i bez ogródek potępić reżim Pinocheta, zamiast deklarować swoje ogólne poparcie dla demokracji.

Czy liberalni ekonomiści powinni odmówić wszelkiej współpracy z dyktatorami? Ujmując to inaczej: Czy liberalni ekonomiści, gdy dostaną szansę wypracowania pomysłów na poprawę kondycji zwykłych ludzi, powinni odmówić, bo to dyktatorzy mieliby te pomysły wdrażać? Chociaż Benjamin Constant był zaciekłym krytykiem Napoleona, doradzał mu w sprawie nowej konstytucji w 1815 roku. Ludwig von Mises doradzał również kanclerzowi Engelbertowi Dollfussowi, który przejął władzę w 1934 r. po krótkiej wojnie domowej przeciwko socjaldemokratom. Friedman wskazał, że zwiększona wolność gospodarcza w Chile prawdopodobnie nie tylko doprowadzi do dobrobytu, ale także do zwiększenia wolności politycznej w dłuższej perspektywie. Właściwie to miał rację. Pinochet, w przeciwieństwie do Castro na Kubie, pozwolił na wolne wybory, zaakceptował swoją porażkę i ustąpił. Friedman zwrócił również uwagę na hipokryzję lewicy, która skrytykowała go za popieranie liberalizacji gospodarczej w Chile, ale nie powiedziała nic, gdy opowiadał się za liberalizacją gospodarczą w Chinach, kraju znacznie ściślej kontrolowanym. Prawdopodobnie Friedman zainspirował liberalizację w Chile w latach 80-tych. Jednocześnie jednak zainspirował liberalizację w Nowej Zelandii i Wielkiej Brytanii. Innymi słowy, z jego rad skorzystały trzy bardzo różne rządy: junta wojskowa w Chile, socjaldemokraci w Nowej Zelandii i konserwatyści w Wielkiej Brytanii. Pokazuje to, że jego pomysły mają szerokie zastosowanie i mogą być wdrażane w różnych reżimach. Łatwym wyjściem dla Friedmana byłoby oczywiście zasygnalizowanie cnoty, której Burns najwyraźniej od niego oczekiwał, i odmowa współpracy z kimkolwiek, kto nie jest akceptowany przez amerykańskie kluby wydziałowe.

Inspiracja

Nie zgadzam się zatem, że sprzeciw Friedmana wobec ustawy o prawach obywatelskich z 1964 r. w Stanach Zjednoczonych i jego poparcie w 1975 r. dla programu liberalizacji w Chile rzucają cień na jego spuściznę. Niezwykłe było również to, że Friedman zainspirował powrót byłych krajów komunistycznych w Europie Środkowo-Wschodniej do normalności w latach 90-tych. Rosyjsko-amerykański ekonomista i profesor Harvardu Andrei Shleifer pyta: „W erze Miltona Friedmana światowa gospodarka znacznie się rozwinęła, jakość życia miliardów ludzi znacznie się poprawiła, a skrajne ubóstwo zostało znacznie ograniczone. Wszystko to, podczas gdy świat przyjął reformy wolnorynkowe. Czy to przypadek? Milton Friedman nigdy nie prowadził żadnego programu. Życie to nie cyrk ani kabaret, jak wydaje się myśleć Joe Biden. Friedman zainspirował jednak wielu ludzi swoją elokwentną obroną wolności gospodarczej i praktycznymi radami, w tym prezydenta Ronalda Reagana, którego widać powyżej. Miejmy nadzieję, że Friedman będzie nadal inspirował wielu innych.