Moralność rynku

Dziennik Europejski: Zagrzeb, kwiecień 2024 r.

Zagrzeb jest jednym z wielu malowniczych miast Habsburgów w Europie Środkowej, które mają długą i czasami krętą, ale zawsze interesującą historię. Byłem tam dwa lata temu, co opisałem tutaj. 24 kwietnia 2024 r. ponownie znalazłem się tam na konferencji zorganizowanej wspólnie przez Wyższą Szkołę Ekonomii i Zarządzania w Zagrzebiu oraz Austriackie Centrum Ekonomii. Ponieważ z wykształcenia jestem filozofem politycznym, zostałem poproszony o omówienie moralności rynku. Swoją przemowę rozpocząłem od wskazania, że argumenty przemawiające za handlem są stosunkowo proste i łatwe. Mam jabłko, a potrzebuję pomarańczy. Masz pomarańczę, a potrzebujesz jabłka. Oboje wyjdziemy na tym lepiej, jeśli zamienimy jabłko na pomarańczę. Handlujemy tylko wtedy, gdy przynosi to obopólne korzyści. Nie ma w tym żadnego przymusu. Sprawa praw własności prywatnej wydaje się jednak trudniejsza. Jak to się stało, że ja mam jabłko, a ty pomarańczę?

Uzasadnienie prawa własności prywatnej

Angielski filozof John Locke udzielił odpowiedzi w swoim
Drugim traktacie o rządzie cywilnym
w 1689 roku. Zasadniczo chodziło o to, że można przywłaszczać sobie dobra – co oznaczało prawo do wykluczania innych z ich użytkowania – jeśli nie pogarsza się sytuacji innych przez przywłaszczenie; i niekoniecznie pogarszało się ich sytuację, ponieważ ogromny wzrost produktywności spowodowany prawami własności prywatnej z nawiązką zrekompensował jedną utraconą szansę wynikającą z przywłaszczenia. Argument Locke’a został udoskonalony i wzmocniony przez amerykańskiego filozofa Roberta Nozicka w jego genialnej Anarchii, Państwie i Utopii. Szkocki filozof David Hume twierdził jednak, że nie jest konieczne uzasadnianie prawa własności prywatnej w sposób, w jaki uczynił to Locke. Konieczny był jedynie brak uzasadnionych roszczeń wzajemnych. Kanadyjski filozof Jan Narvesen przekonująco argumentował w tym samym duchu.

Zarówno Locke, jak i Hume przedstawiają przekonujące argumenty na rzecz swoich stanowisk. Pomijając jednak problem początkowego zawłaszczenia, argumenty za prywatnymi prawami własności są z pewnością mocne. Takie prawa przynoszą zarówno dobrobyt, jak i pokój. Przynoszą dobrobyt, ponieważ lepiej dbasz o to, co należy do ciebie, niż o to, co należy do innych. Będziesz sadzić jabłonie i drzewa pomarańczowe we własnym ogrodzie, ale raczej nie we wspólnym. Posiadanie praw własności do dóbr umożliwia również ich wymianę z obopólną korzyścią. Co więcej, takie prawa własności umożliwiają planowanie przyszłości, na przykład inwestowanie w innowacje. Po drugie, prawo własności prywatnej zapewnia pokój, ponieważ nie trzeba kłócić się z innymi o korzystanie z zasobów. Ty podejmujesz decyzje dotyczące swoich zasobów, a inni podejmują decyzje dotyczące swoich zasobów. Dobre ogrodzenia tworzą dobrych sąsiadów.

Argument z tożsamości

Własność prywatna jest jednak tylko jednym z czterech filarów wolnego społeczeństwa, wraz z wolnym handlem, ograniczonym rządem i poszanowaniem tradycji. Jaka jest filozofia wolnego społeczeństwa? Jak można to uzasadnić? W moim wykładzie wskazałem, że dwa najczęstsze uzasadnienia wolnego społeczeństwa to utylitaryzm i prawo naturalne. Myślę, że żadne z tych dwóch uzasadnień nie wystarczyłoby samo w sobie, chociaż być może w połączeniu mogłyby to zrobić, tak jak angielski filozof H. L. A. Hart argumentował w słynnym eseju „Minimalna treść prawa naturalnego”. Istniał jednak trzeci sposób podejścia do tego problemu, przedstawiony przez angielskiego filozofa Michaela Oakeshotta. Krótko mówiąc, nie potrzebujemy uzasadnienia wolnego społeczeństwa, ponieważ z czasem zaakceptowaliśmy i przyjęliśmy pewną tożsamość, tożsamość jednostek z wolą i zdolnością do samodzielnego wyboru. To, co nazwałem konserwatywnym liberalizmem, można najlepiej opisać jako samoświadomość wolnego społeczeństwa, artykulację praktyki, która stała się naszą drugą naturą. Najwyraźniejsze stwierdzenie tego stanowiska znajduje się w eseju Oakeshotta „Masy w demokracji przedstawicielskiej”, w którym wyjaśnia on również sprzeciw mas wobec wolnego społeczeństwa. Są to ci ludzie, którym brakuje woli i zdolności do samodzielnego dokonywania wyborów, a zatem wycofują się do grup o z góry określonych celach: masowy człowiek zaciąga się do armii, maszeruje zgodnie z rozkazami lub dołącza do stowarzyszenia, które dokonuje większości lub wszystkich wyborów za niego. Boi się siebie jako jednostki, nie chce być sobą.

Argument Oakeshotta z tożsamości można opisać w kategoriach metafizycznych. Historia ludzkości jest historią wolności w tym sensie, że Heglowski Duch Świata, Weltgeist, stopniowo stawał się samoświadomy. Najpierw była wolność jednego człowieka, despoty, potem wolność niektórych, elity, a w końcu wolność wszystkich, w liberalnej demokracji. Ale wolność wszystkich wymaga zasad, które umożliwiają różnym jednostkom pokojowe współistnienie, a zasady te, jak twierdzi Oakeshott, muszą być bezcelowe, choć z pewnością nie są bezcelowe. Prawo powinno należeć do sędziego, a nie do gracza. Powinien mówić ludziom, jak mają postępować, a nie co mają robić. Stopniowe rozszerzanie wolności było ideą, której użył amerykański filozof Francis Fukuyama, przewidując „koniec historii”, w którym Duch Zachodu stał się Duchem Świata. Ale błędem Fukuyamy było myślenie, że wszystkie narody są na drodze do wolności. Niektóre narody zamiast tego wycofały się w poddaństwo, na przykład Rosjanie, którzy, z pewnymi honorowymi wyjątkami, wydają się obawiać wolności. Zasadniczo jednak Fukuyama ma rację: Każdy nadaje się do wolności, choć nabycie woli i zdolności do korzystania z niej może zająć dużo czasu.