Wynalezienie prawa przez ETPC: Sprawa szwajcarska

W nadzwyczajnej decyzji z 9 kwietnia 2024 r. Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu uznał, że Szwajcaria naruszyła prawa człowieka określone w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, ponieważ nie zajęła się wystarczająco stanowczo zmianami klimatu. Stowarzyszenie starszych kobiet w Szwajcarii i niektórzy z jego członków twierdzili, że są oni grupą szczególnie narażoną na skutki globalnego ocieplenia. Wcześniej, w referendum z 13 czerwca 2021 r., szwajcarscy wyborcy odrzucili zestaw rządowych środków mających na celu ograniczenie emisji gazów cieplarnianych (GHG), uważanych za przyczynę globalnego ocieplenia. Trybunał w Strasburgu uznał zatem, że Szwajcaria naruszyła art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, który gwarantuje „prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego”. Trybunał zinterpretował ten artykuł jako obejmujący „prawo jednostek do skutecznej ochrony przez władze państwowe przed poważnymi negatywnymi skutkami zmian klimatu dla ich życia, zdrowia, dobrobytu i jakości życia”. Taka interpretacja jest problematyczna, jeśli nie absurdalna, z kilku powodów.

Nastroje antydemokratyczne

Po pierwsze, nie trzeba być zwolennikiem nieograniczonej demokracji, aby zauważyć antydemokratyczny charakter tej decyzji. Prawdą jest, że demokracja nie może oznaczać rządów zależnych od kaprysu tymczasowej większości, którą czasami kierują pozbawieni skrupułów demagodzy. Jedyna prawdziwa demokracja jest ograniczona i to przede wszystkim przez rządy prawa. Oznacza to przyjęte procedury podejmowania decyzji politycznych i prawnych. Implikuje również indywidualne chronione domeny, które można, przynajmniej dla celów argumentacji, nazwać prawami człowieka. Na przykład, byłoby naruszeniem praworządności, gdyby większość, niezależnie od tego, jak duża, zdecydowała się zdyskwalifikować niektórych wyborców ze względu na ich płeć lub kolor skóry. Albo gdyby większość wprowadziła cenzurę. Potrzeba demokracji pojawia się, ponieważ niektóre kwestie wymagają wspólnych decyzji. Są one zatem poddawane pod głosowanie. Jakie są te kwestie? Niektóre kwestie mogą być rozwiązane przez naukę i nie powinny być poddawane pod głosowanie, na przykład to, czy Ziemia jest płaska czy okrągła. Inne zadania mogą być rozwiązywane przez indywidualny wybór, na przykład czy nosić białą czy niebieską koszulę. Takie decyzje pozostawiamy konsumentom na wolnym rynku. Pozostają kwestie, w których grupa musi decydować jako całość, na przykład o wytwarzaniu dóbr publicznych, takich jak obrona lub egzekwowanie prawa, oraz o nieuniknionym opodatkowaniu na takie cele. Rozsądne jest, aby w takich decyzjach uczestniczyło jak najwięcej osób, których one dotyczą, i aby decyzje te były dla nich akceptowalne. „Nie ma opodatkowania bez reprezentacji”. Innym argumentem przemawiającym za demokracją jest oczywiście to, że działa ona jako ograniczenie dla polityków sprawujących władzę, ponieważ daje możliwość zastąpienia ich co czwarty lub piąty rok. Żaden z tych argumentów nie oznacza nieograniczonej demokracji.

Europejski Trybunał Praw Człowieka został ustanowiony w celu udzielenia odpowiedzi na jedno i tylko jedno istotne pytanie: Czy doszło do naruszenia praw skarżącego wynikających z Europejskiej Konwencji Praw Człowieka? Zakłada się, że skarżący wyczerpał wszystkie możliwości uznania jego praw we własnym kraju. Trybunał z pewnością nie został ustanowiony po to, by tworzyć nowe prawo lub dowolnie unieważniać przepisy krajów-sygnatariuszy Konwencji. Jest, lub ma być, ściśle związany dwiema zasadami, zasadą subsydiarności i marginesem wartości. Zasada pomocniczości stanowi, że kwestie polityczne powinny być rozwiązywane na możliwie najbliższym lub lokalnym szczeblu. Margines uznania oznacza, że każdy kraj-sygnatariusz Konwencji będzie miał pewną swobodę w stosowaniu i interpretowaniu jej artykułów i protokołów. Uchylając decyzję większości szwajcarskich wyborców, którzy w referendum zagłosowali przeciwko niektórym środkom rządowym, szesnastu sędziów w Strasburgu z różnych krajów europejskich z pewnością nie przestrzegało zasady pomocniczości ani marginesu swobody oceny.

Zdrowy rozsądek w kwestii globalnego ocieplenia

Po drugie, niektóre z twierdzeń przyjętych za fakty w tej decyzji mogą być kwestionowane (chociaż ani pozwany – rząd szwajcarski – ani sędzia, który zgłosił zdanie odrębne, tak naprawdę tego nie zrobili). Nie jest wcale pewne, na przykład, że osoby starsze, takie jak powodowie szwajcarscy, będą bardziej cierpieć z powodu ekstremalnych fal upałów niż z powodu silnych mrozów. Według Narodowego Centrum Statystyk Zdrowotnych (National Center for Health Statistics) przy Centrum Kontroli i Zapobiegania Chorobom (United States Centers for Disease Control and Prevention, CDC), w danym roku z powodu nadmiernego zimna umiera około dwa razy więcej osób niż z powodu nadmiernego upału. Jeśli tak, to globalne ocieplenie mogło uratować życie wielu osób, nie tylko z grup szczególnie wrażliwych, takich jak osoby starsze.

Możemy zgodzić się z Międzyrządowym Zespołem ds. Zmian Klimatu ONZ, IPCC, często cytowanym w decyzji ETPC, że jesteśmy świadkami znacznych zmian klimatycznych spowodowanych przez człowieka. Jest również całkiem możliwe, że zmiana ta jest spowodowana emisjami gazów cieplarnianych. Istnieje wiarygodna hipoteza naukowa dotycząca przyczyny i skutku, która to potwierdza. Zdrowy rozsądek podpowiada jednak dwie obserwacje.

Po pierwsze, natura nie może w tajemniczy sposób przestać przyczyniać się do zmian klimatu. Na długo przed tym, jak człowiek mógł w jakikolwiek sposób wpływać na klimat, ulegał on zmianom. Islandczycy byli w stanie dotrzeć do Ameryki Północnej w 1000 roku i na krótko się tam osiedlić, między innymi dlatego, że żeglowali po północnym Atlantyku w stosunkowo ciepłym okresie. Wówczas największy islandzki lodowiec, Vatnajokull, był znacznie mniejszy niż obecnie. W późniejszej „małej epoce lodowcowej” w latach 1309-1814 lodowiec znacznie się powiększył. W Anglii Tamiza zamarzała w tym okresie ponad 23 razy, czasami na dwa miesiące. Te zmiany klimatyczne z pewnością nie zostały spowodowane przez człowieka. Dziś natura nie może się całkowicie wycofać. Pytanie brzmi oczywiście, w jakim stopniu do obserwowanych zmian klimatu przyczynia się natura, a w jakim człowiek. Kto wie?

Drugą obserwacją jest to, jak nieprawdopodobne jest to, że w jakiś sposób w ostatnich dwóch dekadach XX wieku ludzkość w cudowny sposób osiągnęła optymalny klimat (jeśli w ogóle można mówić o jednym klimacie), tak że każda znacząca zmiana w stosunku do niego musi być negatywna. Niewątpliwie każda znacząca zmiana klimatu będzie miała zarówno negatywne, jak i pozytywne skutki. W przypadku globalnego ocieplenia dwoma najważniejszymi negatywnymi skutkami dla człowieka wydają się być wzrost poziomu mórz i zakłócenie indywidualnych planów, które zakładały obecne warunki. Niebagatelnym negatywnym skutkiem dla przyrody jest prawdopodobnie zniknięcie gatunków, które specjalnie przystosowały się do obecnych warunków. Z drugiej strony, najważniejszymi pozytywnymi skutkami globalnego ocieplenia są prawdopodobnie wzrost wydajności upraw, a także znaczne zwiększenie powierzchni gruntów ornych (na przykład w regionach arktycznych). Mało znanym faktem jest to, że w ciągu ostatnich kilku dekad Ziemia stawała się coraz bardziej zielona. Można argumentować, że szacowane negatywne i pozytywne skutki prawdopodobnie się równoważą lub przynajmniej trudno jest stwierdzić z jakąkolwiek pewnością, że jeden z nich waży więcej niż drugi.

Nawet jeśli założymy, że (szacowane) negatywne skutki globalnego ocieplenia przeważą nad pozytywnymi, pojawia się pytanie, co powinniśmy z tym zrobić. Oczywistą odpowiedzią wydaje się być drastyczna redukcja emisji gazów cieplarnianych (na przykład poprzez podatek węglowy i inne środki). Niektóre obliczenia sugerują jednak, że nie miałoby to większego znaczenia, a zaszkodziłoby znacznie bardziej niż sama zmiana klimatu. Co innego moglibyśmy wtedy zrobić? Nie powinniśmy zapominać, że zmiany klimatu zachodzą nie tylko w czasie, ale i w przestrzeni. Kiedy przenosisz się z jednej części świata do drugiej, napotykasz różne klimaty i dostosowujesz się do nich. Oczywiście w Reykjaviku ubiera się inaczej niż w Rio de Janeiro. Dom budowany w Tokio musi być odporny na silne trzęsienia ziemi, podczas gdy w innych miejscach obowiązują inne zasady. Wydaje się rozsądne, abyśmy stawili czoła zmianom klimatycznym w czasie w taki sam sposób, jak zmianom klimatycznym w przestrzeni: dostosowując się do nowych okoliczności.

Niewiarygodne uzasadnienie prawne

Trybunał w Strasburgu nie był jednak pytany o żadną z tych kwestii. Zapytano po prostu, czy Szwajcaria naruszyła art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, który gwarantuje „prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego”. Odpowiedź Trybunału była twierdząca. Pomijając antydemokratyczny charakter decyzji oraz niepewność i ogromną złożoność faktycznych roszczeń w sprawie, dostrzegam trzy poważne wady prawne w rozumowaniu Trybunału, w jego rozwlekłym i powtarzającym się sprawozdaniu. Po pierwsze, Trybunał uznał, że stowarzyszenie starszych szwajcarskich kobiet ma legitymację czynną w tej sprawie. Jest to sprzeczne zarówno z samą Konwencją, która uznaje jedynie możliwe do zidentyfikowania szkody wyrządzone osobom, organizacjom pozarządowym lub grupom osób, jak i z przyjętą praktyką Trybunału w przeszłości. Musi istnieć możliwa do zidentyfikowania ofiara lub ofiary. W poprzednim wyroku, w sprawie skargi dotyczącej licencji dla elektrowni jądrowej, Trybunał wyraźnie stwierdził, że „słowo „ofiara” oznacza osobę bezpośrednio dotkniętą danym działaniem lub zaniechaniem”. Jest rzeczą oczywistą, że decydując się na rozpatrzenie skargi stowarzyszenia tych starszych szwajcarskich kobiet, Trybunał umożliwił różnym organizacjom w nadchodzących latach składanie do niego wniosków w imię interesu publicznego, dobra wspólnego, woli ogółu, przyszłych pokoleń lub innych takich niejasnych terminów, nawet jeśli nie było wyraźnej i możliwej do zidentyfikowania krzywdy wyrządzonej jakiejkolwiek osobie, żadnej ofierze, żadnego naruszenia.

Po drugie, Trybunał najwyraźniej wymyślił nowe prawo, gdy zinterpretował „prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego” jako obejmujące „prawo jednostek do skutecznej ochrony przez władze państwowe przed poważnymi negatywnymi skutkami zmian klimatu dla ich życia, zdrowia, dobrobytu i jakości życia”. Prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego polega głównie na nieingerencji. Jest to prawo przeciwko innym, definiujące i opisujące chronioną domenę, z której korzystają jednostki i ich rodziny. Jest to na przykład prawo przeciwko tym, którzy naruszają Twoją prywatność, robiąc Ci nieautoryzowane zdjęcia, zwłaszcza w nieplanowanych lub intymnych sytuacjach, lub instalując kamery skierowane na Twoje okna lub ogród. Jest to również prawo przeciwko tym, którzy zanieczyszczają wodę lub wyrzucają śmieci do ogrodu. Prawo to wymaga od innych dokładnie tego, o czym mowa w artykule: szacunku. Nie wymaga środków od innych osób ani od podatników, z wyjątkiem oczywiście tego, co jest potrzebne do utrzymania prawa i porządku oraz ochrony rodziny (co może oznaczać na przykład zasiłki na dzieci, co jest dyskusyjnym, choć prawdopodobnym rozszerzeniem znaczenia artykułu). Brytyjski sędzia – który był jedynym głosem sprzeciwu – słusznie wskazał, że jego koledzy nie mieli podstaw ani w tekście Konwencji, ani w żadnym orzecznictwie Trybunału dla rzekomego naruszenia poszanowania życia prywatnego i rodzinnego.

Po trzecie, decyzja opiera się na spekulacjach na temat tego, co może się wydarzyć w przyszłości. Twierdzenie, że jest się ofiarą możliwego przyszłego naruszenia Konwencji jest z natury problematyczne. W poprzedniej sprawie z 1995 r., dotyczącej skargi na testy nuklearne na Tahiti, Trybunał uznał ją za niedopuszczalną, ponieważ skarżący musieli mieć „uzasadnione i szczegółowe twierdzenie, że z powodu niepodjęcia przez władze odpowiednich środków ostrożności, stopień prawdopodobieństwa wystąpienia szkody jest taki, że można ją uznać za naruszenie, pod warunkiem, że konsekwencje zarzucanego czynu nie są zbyt odległe”. W związku z tym domniemane konsekwencje zaniechania muszą być prawdopodobne i niezbyt odległe. W sprawie szwajcarskiej Trybunał przyznał: „Tylko w bardzo wyjątkowych okolicznościach skarżący może jednak twierdzić, że jest ofiarą naruszenia Konwencji ze względu na ryzyko przyszłego naruszenia”. Trybunał przyznał jednak rację skarżącemu. Nie wykazał, że okoliczności były „wysoce wyjątkowe”. Emisje gazów cieplarnianych ze Szwajcarii nie były zbyt pilne: stanowiły one około 0,1 procent światowej emisji. Nie było wyraźnego, poważnego i możliwego do zidentyfikowania zagrożenia dla zdrowia, a jedynie opowieści starszych kobiet o ich dyskomforcie w gorące letnie dni.

Nie możemy zapominać o tym, czego dotyczyła Europejska Konwencja Praw Człowieka. Został on przyjęty w 1950 roku, po straszliwej wojnie, w której widmo totalitaryzmu nawiedzało Europę. Naziści i komuniści zabijali niewinnych ludzi, więzili i torturowali innych, poddawali wszystkich cenzurze, szpiegowali zwykłych obywateli, wywłaszczali aktywa, pozbawiali ludzi pracy i zastraszali ich na różne inne sposoby. Konwencja miała chronić jednostki przed arbitralną władzą i zapewniać podstawowe wolności w „krajach europejskich, które są podobnie myślące i mają wspólne dziedzictwo tradycji politycznych, ideałów, wolności i rządów prawa”. Zawarte w nim prawa były w większości prawami „negatywnymi”, dotyczącymi obowiązku innych osób wobec jednostki do powstrzymania się od niewłaściwej ingerencji w nią, a nie roszczeń do jej majątku lub czasu. Był ku temu dobry powód. Jeśli prawa człowieka mają znaczenie, muszą być ogólne: dlatego nazywa się je „ludzkimi”, a nie „narodowymi”. Jest to wykonalne, gdy prawa dotyczą powstrzymywania się od agresywnych zachowań. Po prostu szanuję twoje prawo do wyrażania opinii, niezależnie od tego, czy mieszkasz w Islandii, Irlandii czy Indiach, ale nie jestem zobowiązany do słuchania cię ani zapewniania ci środków niezbędnych do przedstawienia twojej opinii wielu osobom. Nie muszę nic robić. Jeśli jednak prawa te są roszczeniami do aktywów innych osób, takie prawa ograniczają ich swobodę dysponowania tymi aktywami w wybrany przez siebie sposób. Co więcej, jeśli prawa te mają być ogólnymi prawami do przyzwoitego standardu życia, oznaczałyby one masową i kosztowną redystrybucję z krajów bogatych do biednych. „Pozytywne” prawa są po prostu niewykonalne na poziomie globalnym. Dlatego nie mogą być prawami człowieka.

Podążać za nauką?

Trybunał w Strasburgu odwołał się do nauki. Ale naukowcy mogą się mylić, nawet gdy (a może zwłaszcza gdy) stanowią znaczną większość w społeczności naukowej. W nauce nie ma ostatecznych prawd, są tylko przypuszczenia, które powinny być krytycznie badane i testowane. Najistotniejszą sprawą jest tutaj sprawa Carrie Buck, rozpatrywana przez Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych w 1927 roku. Pod wpływem eugeniki na początku XX wieku wiele państw, zarówno w Europie, jak i Ameryce Północnej, uchwaliło przepisy zezwalające agencjom rządowym na sterylizację osób uznanych za niezdolne do posiadania dzieci. Buck została umieszczona w rodzinie zastępczej zaraz po urodzeniu, ponieważ jej matka miała kilkoro dzieci pozamałżeńskich. Kiedy Carrie miała siedemnaście lat, zaszła w ciążę. Jej przybrani rodzice oddali ją do kolonii dla imbecyli, gdzie urodziła dziecko, po czym została wysterylizowana na mocy ustawy Commonwealth of Virginia. Sąd Najwyższy postanowił podtrzymać ustawę. Sędzia Oliver Wendell Holmes napisał z pogardą, że „wystarczą trzy pokolenia imbecyli”. Jednak znacznie później, gdy sprawa została zbadana przez zainteresowanych laików, okazało się, że Carrie miała normalną inteligencję. Została zgwałcona przez krewnego swoich rodziców zastępczych. Następnie próbowali zatuszować sprawę, oddając ją do kolonii. Córka Carrie również nie była imbecylem. Carrie Buck została ostatecznie zwolniona z kolonii.

Obecnie wiemy, że eugenika nie ma solidniejszych podstaw naukowych niż astrologia. Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych kierował się pseudonauką. Jednak przez pewien czas eugenika była traktowana poważnie, a programy sterylizacji były wdrażane w wielu krajach w latach 30. i później. W Szwecji w latach 1935-1975 sterylizacji poddano ponad 60 000 osób, głównie kobiet. Niemieccy naziści wysterylizowali ponad 400 000 osób. Innym rażącym przykładem nauki, która zbłądziła, była rzekoma „bomba populacyjna”. W książce o tym tytule amerykański biolog Paul R. Ehrlich w 1968 r. z przekonaniem stwierdził, że „w latach 70. setki milionów ludzi umrze z głodu pomimo wszelkich programów katastrofalnych, które zostaną teraz rozpoczęte”. Wręcz przeciwnie: produkcja żywności znacznie wzrosła, a klęski głodu prawie zniknęły. Jednak słuchając proroków zagłady, chiński rząd rozpoczął politykę „jednego dziecka”, powodując niezliczone nieszczęścia w niezliczonych rodzinach. Przymusowe masowe sterylizacje wprowadzono również w Indiach i Chinach. W Indiach taki program, obejmujący miliony ludzi, był wspierany przez Szwedzki Urząd Rozwoju Międzynarodowego, Bank Światowy i Fundusz Ludnościowy ONZ.

Z lat spędzonych w Anglii pamiętam jeszcze jeden przykład nauki, która zbłądziła, choć nieco bardziej niewinny, ponieważ nie był traktowany poważnie przez władze. W marcu 1981 r. 364 ekonomistów, w tym wybitni uczeni, tacy jak Anthony Giddens, James E. Meade i Amartya Sen, a także mniej wybitni ludzie, tacy jak Willem Buiter, Nicholas Stern i Julian Le Grand, podpisało oświadczenie protestujące przeciwko polityce Margaret Thatcher, która, jak twierdzili sygnatariusze, „nie miała podstaw w teorii ekonomii”. Dodali również, że polityka ta „pogłębi depresję”. W Izbie Gmin Thatcher została wyzwana przez lidera Partii Pracy do wymienienia dwóch brytyjskich ekonomistów, którzy się z nią zgadzali. „Alan Walters i Patrick Minford” – odparła. W samochodzie w drodze powrotnej na Downing Street 10 zauważyła z drwiną, że na szczęście jej przeciwnik nie poprosił o trzy nazwiska! W rzeczywistości polityka Thatcher opierała się na klasycznej teorii ekonomicznej i nie pogłębiła depresji. Wręcz przeciwnie, bezrobocie spadło, brytyjska gospodarka ożywiła się, a Thatcher kontynuowała swoje reformy, pozostając na stanowisku dłużej niż jakikolwiek inny brytyjski premier od czasów lorda Liverpoola na początku XIX wieku.

Czasami mówi się „podążaj za nauką”. Być może zamiast tego powinniśmy podążać za pieniędzmi. Nie ma wątpliwości, gdzie są pieniądze: W przewidywaniach zbliżającej się katastrofy. Jeśli jesteś aspirującym naukowcem, nie dostaniesz nominacji uniwersyteckiej, awansu, grantu ani publikacji w uczonych czasopismach, chyba że wyznasz swoją niewykwalifikowaną wiarę w globalne ocieplenie, gdy się pojawi. Powiedzenie, że nie jest wiadomością, czy pies ugryzie człowieka, tylko czy człowiek ugryzie psa, odnosi się również do dziennikarzy: nie jest wiadomością, czy świat się utrzyma, tylko czy się zawali. Wiarygodna hipoteza naukowa dotycząca globalnego ocieplenia spowodowanego przez człowieka w wyniku emisji gazów cieplarnianych została nadużyta przez żądnych władzy lewicowców, alarmistów i siewców strachu. Globalne ocieplenie nie dotyczy już nauki. Chodzi o lukratywną branżę. Chodzi również o władzę. Sędziowie w Strasburgu sprawują władzę, która nigdy nie została im przyznana. Postrzegają siebie jako platońskich strażników, ponad walką, mówiących nam, niższym istotom, co mamy robić. Tworzą prawa i wymyślają prawa, zamiast ściśle podejmować decyzje zgodnie z literą i duchem Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.